Het is niemand in de regio ontgaan: tussen Waardenburg en Gorinchem wordt de dijk versterkt, zodat we ook in de toekomst droge voeten houden. Wat misschien minder mensen weten, is dat er tegelijkertijd veel erfgoed weer zichtbaar wordt gemaakt. Tussen Vuren en Gorinchem gaat het onder meer om een geschutsbatterij en om een ravelijn: een verdedigingswerk dat onderdeel was van de verdediging van onze vestingstad.
De dijkversterking tussen Waardenburg en Gorinchem is de tweede dijkversterking sinds de bijna-watersnoodramp van 1995. In de Graaf Reinaldalliantie werken Waterschap Rivierenland en een consortium van aannemers samen met de provincies Zuid-Holland en Gelderland en de gemeenten Gorinchem en West-Betuwe. Gezamenlijk maakten zij een plan van aanpak. Op sommige plekken wordt de dijk verhoogd, op andere verlegd. En op weer andere plekken komen er damwanden in de huidige dijk, zodat die beter bestand is tegen hoge waterstanden. Een project dat een aantal jaar in beslag neemt, en dat ingrijpende gevolgen heeft voor het rivierenlandschap.
Werelderfgoed
De werkzaamheden zijn niet alleen maar functioneel. De partners grepen de gelegenheid ook aan om verdwenen erfgoed weer zichtbaar te maken in het landschap. Omgevingsmanager Maura Niessen van de Graaf Reinaldalliantie: ‘Toen we de eerste plannen maakten, waren we ons ervan bewust dat we aan de slag gingen in een cultuurhistorisch belangrijk gebied. De dijk doorkruist de Oude én Nieuwe Hollandse Waterlinie. Dan heb je het over Unesco Werelderfgoed! We zagen meteen dat de aanpak van de dijk ons mooie kansen bood om ook iets te doen met dat erfgoed.’
Geheugen van het gebied
Dat besef was er ook bij de gemeente Gorinchem, vertelt stedenbouwkundige Christian Alderliesten: ‘Als stedenbouwkundige ben je bezig met de ruimtelijke kwaliteit, maar ook met het geheugen van een gebied. Met de komst van de dijk kregen we ooit een nieuwe entree aan de oostkant van de vesting. De aanleg van die dijk was broodnodig, maar er verdwenen wel allerlei sporen uit het verleden onder de grond van de dijk. Toen de huidige werkzaamheden werden aangekondigd, wisten we meteen dat we ook iets wilden met dat verborgen erfgoed.’
Vier meekoppelkansen
In de plannen werd daarom plaatsgemaakt voor vier zogenoemde meekoppelkansen: plekken waar het erfgoed weer zichtbaar werd gemaakt. Het gaat om een ravelijn – verdedigingseiland – vlak voor de Gorcumse binnenstad, een geschutsbatterij bij de Dalemse sluis, nog een geschutsbatterij tussen Gorinchem en Vuren, en het sluisje ten oosten van Fort Vuren. Naast deze cultuurwerken wordt er als vijfde meekoppelkans bij Gorinchem een stuk extra natuur gecreëerd. De Woelse Waard wordt namelijk een getijdenatuurgebied waar iedereen met de laarzen aan doorheen kan struinen.
Functionele aanpassingen
‘Het mooie is dat we het niet alleen maar doen omdat het mooi is’, vertelt omgevingsmanager Niessen. ‘Het sluisje bij Fort Vuren wordt bijvoorbeeld echt onderdeel van het watersysteem. Bij extreem hoogwater kan hier het rivierwater wegstromen naar de polder. En ook de ravelijn bij Gorinchem heeft weldegelijk een functie. Doordat we hier extra grond aanbrengen tegen de dijk, hoeven we de dijk ter hoogte van de ravelijn niet met een damwand te versterken.
Het verleden beleven
Van de Gorcumse vesting zijn voldoende tekeningen overgeleverd, die precies laten zien hoe de ravelijn er vroeger uitzag. Bij de geschutsbatterijen is dat niet zo eenvoudig, vertelt Niessen. ‘We weten uit oude bronnen waar ze gesitueerd waren, maar we weten niet precies hoe ze eruitzagen. Daarom kiezen we op die plekken voor een mooi uitkijkpunt, met uitleg over de historische functie van die plek. Zo kunnen bezoekers het verleden toch beleven.’
Eén en één is drie
Juist die beleving is de meerwaarde van de meekoppelkansen, vindt stedenbouwkundige Alderliesten. ‘We zitten in een fantastisch gebied, met de vestingdriehoek, langeafstandsfietsroutes en straks een fietsvriendelijke dijk. Mensen kunnen hiervandaan op de fiets stappen, uitrusten bij Fort Vuren, de pont nemen naar Woudrichem en dan terugfietsen naar Gorinchem. Het is geweldig als we langs die route het verhaal van Gorinchem kunnen vertellen aan de hand van wat je ziet. In dat opzicht is de dijkversterking een kwestie van één en één is drie: waterveiligheid, erfgoed, recreatie en natuur gaan hand in hand.’
Teruggeven
Al deze meekoppelkansen zijn er dus op gericht om de beleving van ons rivierenlandschap een extra impuls te geven. Datzelfde geldt voor de herontwikkeling van de Woelse Waard, het gebied buiten de Dalempoort. Hier draait het niet om cultuur- maar natuurbeleving. ‘We vonden het belangrijk dat dit gebied toegankelijk werd gemaakt’, vertelt Alderliesten. ‘Het is een uniek natuurgebied tegen het stadshart van Gorinchem aan. Hier is ruimte voor de rivier als het hoogwater is, ruimte voor de natuur en ruimte voor Gorcumers die de natuur willen beleven.’ Niessen vult aan: ‘We beseffen dat het werk aan de dijk heel ingrijpend is voor omwonenden. Van de werkzaamheden aan de dijk zie je straks niks meer, maar de meekoppelkansen zijn de pareltjes. Het is mooi dat we de bewoners na al dit werk iets kunnen teruggeven.’